अविद्या -
जी विद्या विद्यमान नाही ती अविद्या होय.आत्मा परमात्मा, सजीव व अनंतविश्व यांच्या परस्पर संबंधाविषयीच्या अज्ञानाला अविद्या म्हणतात. असत् पदार्थाच्या प्रकाशनाची शक्ती म्हणजे अविद्या होय. अविद्येची दोन कार्ये आहेत.
१ - आवरण
२ - विक्षेप.
आवरण म्हणजे आत्मस्वरुपावर पडदा टाकणे व विक्षेप म्हणजे त्यावर दुसर्या वस्तूचा आरोप करणे. जिवाच्या ठिकाणी अविद्या असते. त्यामुळेच जिवाला जीवत्व येते. ब्रह्म हीच एकमेव सत्य वस्तू असता अविद्येमुळे त्या सत् वस्तूवर जीवाकडून नामरुपांचा अध्यास (आरोप) केला जातो. ही नामरुपे म्हणजे माया होय. नामरुपे ही विषयरुप असल्याने त्या सर्वांचा साक्षी म्हणून ईश्वराचाही अध्यास होतो. म्हणून पर्यायाने ईश्वरसुद्धा अविद्याकृतच आहे. अशारीतीने एकच ब्रह्म अविद्येमुळे जीव, ईश्वर व जडपदार्थ असे अनेकविध भासते. अविद्या ही व्यष्टीची होय तर प्रकृती ही समष्टीची होय.
अविद्येच्या वृत्ती -
१ - तम - आपल्या स्वरुपाचे ज्ञान नसणे.
२ - मोह - देह व इंद्रिये यांना मी समजणे.
३ - महामोह - भोगाची अनावर इच्छा असणे.
४ - तामिस्त्र - भोगांच्या इच्छेचा भंग झाला असता राग येणे.
५ - अंधतामिस्त्र - वस्तूचा नाश झाला असता आपणच नाश पावलो असे मानणे. या पाच वृत्तींना पंचपर्वा अविद्या म्हणतात.